دانلود پایان نامه - تحقیق - پروژه

 پایان­ نامه برای دریافت درجه کارشناسی­ ارشد جغرافیا و برنامه ­ریزی شهری

 

 

عنوان:

 

ایده­ ی “شهر-فرهنگ” چارچوبی برای برنامه ­ریزی شهر ایرانی-اسلامی

 

(نمونه­ی موردی: شهر خوی)

 

 استاد راهنما:

 

دکتر صدیقه لطفی

 

استاد مشاور:

 

دکتر رحیم­بردی آنامرادنژاد

 

 

 

(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)

 

 

 

 

 

فصل اول: کلیات تحقیق

 

-۱٫­ مقدمه .  ۲

 

۱-۲٫ بیان مساله. ۲

 

۱-۳-­ سؤال‏های تحقیق ۵

 

۱-۴-­ پیشینه­ی تحقیق ۵ 

 

۱-۵-­ فرضیه های پژوهش ۸

 

۱-۶-­ حدود پژوهش. ۸

 

۱-۷-­ اهداف پژوهش. ۹

 

۱-۸-­ معرفی الگو یا روش کار ۱۰

 

۱-۹-­ نارسایی ها و مشکلات عمده­ی تحقیق. ۱۰

 

فصل دوم: مبانی نظری

 

۲-۱-­ مقدمه­۱۳

 

۲-۲-­ شهر و نظریه­ های اجتماعی. ۱۴

 

۲-۲-۱-­ مکتب آرمان­گرایی ۱۴

 

۲-۲-۲-­ مکتب اصلاح­گرایی ۱۴

 

۲-۲-۳- مکتب شیکاگو. ۱۴

 

۲-۲-۴-­ مکتب مدرنیسم ۱۴

 

۲-۲-۵-­ مکتب فرامدرنیسم ۱۵

 

۲-۲-۶-­ مکتب فرهنگ گرایی ۱۵

 

۲-۲-۷-­ مکتب طبیعت­گرایی ۱۶

 

۲-۲-۸-­ مکتب فلسفه­گرایی. ۱۶

 

۲-۲-۹-­ مکتب فن­گرایی ۱۶

 

۲-۲-۱۰-­ مکتب آمایش انسانی. ۱۶

 

۲-۳-­ معماری اسلامی و نماد­های بارز آن. ۱۷

 

۲-۳-۱-­ درآمد ۱۷

 

۲-۳-۲-­ برخی از نمادهای معماری اسلامی ۱۹

 

۲-۳-۲-۱-­ گنبد. ۱۹

 

۲-۳-۲-۲-­ طاق ۱۹

 

۲-۳-۲-۳-­ مفهوم امام یا پیشوا ۲۰

 

۲-۳-۲-۴-­ نور و رنگ. ۲۰

 

۲-۳-۲-۵-احجام سه گانه­ی کروی ۲۱

 

۲-۳-۲-۶- دایره ۲۱

 

۲-۴- مباحثی در علوم رفتاری و روانشناسی محیط. ۲۱

 

۲-۴-۱- پدیدار شناسی. ۲۱

 

۲-۴-۲-­ مفهوم مکان ۲۲

 

۲-۴-۳-­ هویت مکان. ۲۲

 

۲-۴-۴-­ حس مکان ۲۳

 

۲-۴-۵-­ حس لامکانی یا احساس بی­مکانی. ۲۴

 

۲-۴-۶-­ حافظه­ جمعی. ۲۵

 

۲-۴-۷-­ خرد جمعی. ۲۵

 

۲-۴-۸-­ شعور و حافظه­ جمعی. ۲۶

 

۲-۵-­ وجه سوم در هستی­: ماده،‌ انرژی و ” شعور ” . ۲۶

 

۲-۵-۱-­ نظریه­ شعور. ۲۶

 

۲-۵-۲-­ پزشکی هومیوپاتی ۲۸

 

۲-۶-­ استفاده از نظریه­ شعور و تشریح شعور در حوزه­ کلام ۲۸

 

۲-۶-۱-­ شعور در کلام. ۲۸

 

۲-۶-۲-­ شعور مثبت و منفی ۲۹

 

۲-۶-۳-­ تشعشع در کلام ۳۰

 

۲-۶-۴-­ تشعشع شعوری. ۳۰

 

۲-۶-۵-­ شارژ شعوری. ۳۱

 

۲-۶-۶-­ روح جمعی. ۳۱

 

۲-۶-۷-­ شواهد تذکر به ” روح جمعی ” در قرآن. ۳۲

 

۲-۶-۸-­ شواهدی مبنی بر وجود آگاهی نسبت به مباحث شعور و تشعشع شعوری در فرهنگ اسلامی ۳۳

 

۲-۷-­ نقد و بررسی مباحث روانشناسی محیطی از منظر شعور ۳۴

 

۲-۷-۱- معماری، هرمنوتیک، شعور و القای حس و معنا در ناخودآگاهی. ۳۴

 

۲-۷-۲-­ جمع­بندی مختصر از نظریه­ های پدیدارشناسانه در خصوص روانشناسی محیط ۳۵

 

۲-۷-۳- تحلیل ماهیت حس­مکان و حس تعلق به اجتماع از منظر شعور ۳۶

 

۲-۷-۴- حس تعلق به مکان در شهر­های قدیمی و شهرهای سنتی. ۳۷

 

۲-۸- تاملی بر شهرسازی در جهان اسلام از منظری نو و از بُعد شعور. ۴۰

 

۲-۸-۱- درآمد. ۴۰

 

۲-۸-۲- شهرسازی اسلامی در سیره­ی پیامبر اکرم (ص. ۴۰

 

۲-۸-۳- شهرسازی اصفهان­، تجلی نمونه­ای از شهرسازی ایدئولوژیک ایرانی­-اسلامی ۴۳

 

۲-۹-­ تعاریف و مفاهیم ۴۴

 

۲-۹-۱- تعریف فرهنگ ۴۴

 

۲-۹-۲-­ ریشه­ مفهومی ” شهر-فرهنگ ۴۵

 

۲-۹-۳- تعریف مدل “شهر- فرهنگ. ۴۵

 

۲-۹-۴-­ تعریف “میدان شعوری ۴۵

 

۲-۹-­۵- نقش میدان شعوری در شکل­ گیری کائنات و علت جاذبه­ی اجرام سماوی در قرآن. ۴۶

 

۲-۹-۶-­ اهمیت میدان شعوری فضا-زمان در سرنوشت شهرها و حوادث طبیعی ۴۷

 

۲-۱۰- پایداری و مفهوم آن ۴۹

 

۲-۱۰-۱-­ پیدایش مفهوم پایداری ۴۹

 

۲-۱۰-۲-­ توسعه­ی پایدار. ۴۹

 

۲-۱۰-۳-­ ابعاد توسعه­ی پایدار. ۴۹

 

۲-۱۰-۳-۱-­ پایداری اکولوژیکی ۴۹

 

۲-۱۰-۳-۲-­پایداری اجتماعی ۵۰

 

۲-۱۰-۳-۳-­ پایداری اقتصادی ۵۰

 

۲-۱۰-۳-۴-­ پایداری محیطی در فرهنگ قرآن ۵۰

 

۲-۱۱-­­­ اصول پیشنهادی شهر-فرهنگ در جهت هویت بخشی ایرانی-اسلامی به مجتمع­های زیستی ۵۱

 

۲-۱۱-۱- جمع­گرایی در اجتماع و تلاش در جهت رواج فرهنگ اجتماع محور. ۵۱

 

۲-۱۱-۲-کانون­کرایی در بافت و ساخت شهر از طریق جایگزاری کاربری­های عمومی در نقاط متراکم مجتمع­های زیستی در جهت ایجاد یک میدان شعوری ۵۲

 

۲-۱۱-۳-­ قدسی سازی با تشعشعی نقاط کانونی شهر و ایجاد محیط ارزشی در هسته­ی مرکزی شهر با انعکاس این مفاهیم در میدان شعوری         ۵۲

 

۲-۱۱-۴-­ برنامه ­ریزی سیستمی شهر در جهت ایجاد یک کل واحد از بُعد شعوری، کالبدی و اجتماعی. ۵۳

 

۲-۱۱-۵-­ عدم تفکیک “فرد” از “اجتماع”، مسئولیت افراد در قبال سرنوشت جامعه و تشویق به مشارکت عمومی ۵۳

 

۲-۱۱-۶-­ حفظ و ترویج آداب و رسوم اجتماعی-عقیدتی که به صورت عمومی برگزار می­شود و لزوم فضاهایی در مراکز زیستی برای انجام این امور. ۵۴

 

فصل سوم: معرفی محدوده­ مورد مطالعه

 

۳-۱-­ مقدمه. ۵۶

 

۳-۲-­ موقعیت جغرافیایی ۵۶

 

۳-۲-۱-­ موقعیت و وسعت شهرستان خوی. ۵۶

 

۳-۲-۲- موقعیت جغرافیایی شهر خوی ۵۷

 

۳-۲-۳- محدوده­ ­حوزه­  طبیعی شهر. ۵۷

 

۳-۳-­ مطالعات جغرافیای طبیعی محدوده ی مورد مطالعه. ۵۷

 

۳-۳-۱- زمین شناسی منطقه خوی ۵۷

 

۳-۳-۲-وضعیت تکتونیکی و زلزله­خیزی شهر خوی. ۵۸

 

۳-۳-۳- وضعیت توپوگرافی. ۵۸

 

۳-۳-۴-­ مطالعات اقلیمی ۵۹

 

۳-۳-۴-۱-­ دما ۵۹

 

۳-۳-۴-۲-­ بارش. ۵۹

 

۳-۳-۴-۳-­ رطوبت ۶۰

 

۳-۴- مطالعات جغرافیای انسانی محدوده­ مورد مطالعه. ۶۱

 

۳-۴-۱- ویژگی­های اجتماعی جمعیت خوی. ۶۱

 

۳-۴-۱-۱-­ رشد جمعیت در شهر خوی از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۰۶۱

 

۳-۴-۱-۲-­ درصد رشد جمعیت خوی در دوره­های مختلف سرشماری. ۶۲

 

۳-۴-۱-۳-­ بعد خانوار. ۶۲

 

۳-۴-۱-۴- وضعیت سواد. ۶۳

 

۳-۴-۱-۵- مهاجرت ۶۴

 

۳-۴-۲- ویژگی­های اقتصای جمعیت شهر خوی. ۶۴

 

۳-۴-۲-۱-­ وضعیت اشتغال در شهر خوی. ۶۴

 

۳-۴-۲-۲-­ نرخ اشتغال مردان و زنان. ۶۵

 

۳-۵-­ ویژگی­های تاریخی و فرهنگی در منطقه­ی خوی. ۶۶

 

۳-۵-۱- سابقه تاریخی. ۶۶

 

۳-۵-۲­ وجه تسمیه ۶۷

 

۳-۶-­ بررسی وضعیت کالبدی شهر خوی ۶۷

 

۳-۶-۱-­ هسته­ی اولیه ۶۷

 

۳-۶-۲-­ بررسی ساخت شهر. ۶۸

 

۳-۶-۳-­ وضعیت توسعه­ی کالبدی شهر و جهات توسعه­ی کالبدی آتی ۷۱

 

۳-۶-۴-­ بررسی بافت شهر ۷۲

 

۳-۷-­ بررسی نحوه پراکندگی کاربری­های شاخص در شهرهای اسلامی ۷۳

 

۳-۷-۱-­ کاربری مذهبی (مسجد) . ۷۳

 

۳-۷-۲-­ کاربری آموزش­عالی (مدرسه) ۷۴

 

۳-۷-۳-­ کاربری­های تجاری (بازار) ۷۵

 

۳-۷-۴-­ کاربری­های فرهنگی-هنری. ۷۶

 

۳-۷-۵­- سیستم محلات شهری. ۷۷

 

۳-۸-­ شخصیت­های فرهنگی-مذهبی مدفون در شهر خوی ۷۸

 

۳-۸-۱-­ شمس­الدین محمد بن علی بن ملک داد تبریزی معروف به “شمس تبریزی” . ۷۸

 

۳-۸-۲- پوریای ولی. ۷۹

 

۳-۸-۳-­ امامزاده سید بهلول (ع) . ۸۰

 

۳-۸-۴-­ امامزاده میرهادی سید کوثری (ع) ۸۱

 

۳-۸-۵-­ امامزاده محمد (ع) ۸۱

 

۳-۹-­ جمع بندی ۸۲

 

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده­ ها

 

۴-۱- مقدمه. ۸۵

 

۴-۲- تحلیل ساخت و بافت شهر خوی از منظر ویژگیهای شهر اسلامی. ۸۵

 

۴-۲-۱-­ کانون­گرایی در بافت و ساخت شهر۸۵

 

۴-۲-۲- کاربری مسجد ۸۶

 

۴-۲-۲- کاربری تجاری (بازار) ۸۸

 

۴-۲-۳- کاربری آموزش عالی ( مدرسه) ۸۹

 

۴-۲-۴-­ محلات شهری. ۹۰

 

۴-۲-۵-کاربری­های فرهنگی-هنری. ۹۱

 

۴-۵-­ اقدامات انجام شده در خصوص تلاش برای هویت بخشی ایرانی-اسلامی به شهر ۹۳

 

۴-۶-­ تحلیل ویژگی­های شهر خوی  از نقطه نظر اصول شش گانه­ی “شهر-فرهنگ”. ۹۴

 

۴-۶-۱-­ جمع­گرایی در اجتماع و تلاش در جهت رواج فرهنگ اجتماع محور. ۹۴

 

۴-۶-۲-­ کانون­گرایی در بافت و ساخت شهر از طریق جایگزاری کاربری­های عمومی در نقاط متراکم مجتمع­های زیستی در جهت ایجاد یک میدان شعوری قوی ۹۵

 

۴-۶-۳-­ قدسی­سازی بار شعوری نقاط کانونی شهر و ایجاد محیط ارزشی در هسته­ی مرکزی شهر ۹۵

 

۴-۶-۴-­ برنامه ­ریزی سیستمی شهر در جهت ایجاد یک کل واحد از بُعد شعوری، کالبدی و اجتماعی ۹۶

 

۴-۶-۵-­ عدم تفکیک “فرد” از “اجتماع”، مسئولیت افراد در قبال سرنوشت جامعه و تشویق به مشارکت عمومی. ۹۶

 

۴-۶-۶-­ حفظ و ترویج آداب و رسوم اجتماعی-عقیدتی که به صورت عمومی برگزار می­شود و لزوم فضاهایی در مراکز زیستی برای انجام این امور ۹۷

 

۴-۷-­ جمع بندی. ۹۷

 

فصل پنجم: آزمون فرضیه، جمع­بندی و نتیجه گیری و ارائه­ پیشنهادات

 

۵-۱-­ مقدمه. ۱۰۰

 

۵-۲-آزمون فرضیه ­ها ۱۰۰

 

۵-۲-۱- فرضیه­ی اول. ۱۰۰

 

۵-۲-۲-­ فرضیه­ی دوم ۱۰۱

 

۵-۳- بحث و نتیجه گیری ۱۰۱

 

۵-۴- ارائه­ پیشنهادات ۱۰۴

 

۵-۴-۱- پیشنهاد اول: طرح پیشنهادی برای اجرایی­کردن شهر-فرهنگ در شهر خوی ۱۰۴

 

۵-۴-۱-۱- جانمایی شهر­–­فرهنگ در مطالعه موردی شهر خوی. ۱۰۴

 

۵-۴-۱-۲- عناصر اصلی میدان. ۱۰۶

 

۵-۴-۱-۲-۱- مسجد­جامع یا مصلای شهر ۱۰۶

 

۵-۴-۱-۲-۲-­ موسسات علمی-آموزشی ۱۰۷

 

۵-۴-۱-۲-۳- حسینیه­ای برای کل شهر. ۱۰۸

 

۵-۴-۱-۲-۴- بازارچه­ی محلی ۱۱۰

 

۵-۴-۱-۲-۵- کاربری­های ورزشی. ۱۱۱

 

۵-۴-۲- پیشنهاد دوم ۱۱۲

 

۵-۴-۳-­ پیشنهاد سوم. ۱۱۳

 

چکیده

 

امروزه از بارزترین مشکلات شهر­سازی معاصر، بحران معنا اعم از اجتماعی و کالبدی در مکان است. پس از دوران پیروزی انقلاب اسلامی، انتظار بروز تغییرات در حوزه­های مختلف فرهنگی، به تدریج وارد عرصه­های کالبدی گردید و تمنای بازیابی هویت بومی ایرانی-اسلامی را بوجود آورد. اما خود شهر اسلامی، بیان جامع و منسجمی ندارد و به شهرهایی اطلاق می­شود که در دوران قبل از مدرن، در سرزمینهای اسلامی شکل گرفته بود. هدف این پروسه، تدوین چارچوب کلی برای برنامه ­ریزی شهر ایرانی-اسلامی است. با تحلیل ماهیت و مکانیسم عملکرد پارامترهای روانشناسی­محیط از نقطه نظر بُعد شعور، و بکارگیری آن در برنامه ­ریزی شهری، می­توان به در آفرینش هویت ایرانی-اسلامی به شهرهای موجود گام برداشت و نیز در ساخت شهرها و شهرک­های جدید برمبنای آن اقدام نمود تا بتوان شهر را به محیطی بدل ساخت که شهروندان با قرارگیری در آن، با ناخودآگاهی خود، مفاهیم معنوی را ادراک نمایند. روش تحقیق با رویکرد کیفی و تحلیلی-تطبیقی می­باشد و در استخراج مفاهیم، از استدلال و استنتاج عقلی و منطقی نیز بهره برده شده­ است. در جمع­آوری داده­ ها، از روش اسنادی بهره برده شد. از روش میدانی نیز به صورت حضور در محیط و مشاهده و اداراک ذهنی در مطالعات روانشناسی­محیط استفاده شد. در تایید و اثبات مباحث، به استنادات قرآنی و مباحث معرفتی تاویل قرآن نیز ارجاع داده شد. با مطالعات روانشناسی­محیط از نقطه نظر عنصر شعور، نگاهی دوباره به شهر اسلامی و ایرانی-اسلامی انداخته شد. بر این اساس، چینش کاربری­های مثبت و ارزشی در مرکز شهر، آگاهانه بوده و از مبانی عمیق عرفانی بهره برده شده است. با بازبینی و بروز رسانی ویژگی­ها و شاخصه­های آن، استفاده از معارف قرآنی و قلمروهای جدید علمی، چارچوبی تحت عنوان اصول ششگانه­ی شهر-فرهنگ تدوین شد که با بهره گرفتن از عامل  انتشار آگاهی در بعد سوم محیط، امکان هویت بخشی ایرانی-اسلامی به یک مجتمع زیستی را امری شدنی جلوه می­دهد. شهر-فرهنگ، با نگرش “شهر به عنوان یک پدیده­ فرهنگی”، در پی ایجاد محیطی است که با انتقال مفاهیم مثبت و معنوی به ناخودآگاهی شهروندان، هم سطح آگاهی را بالا ببرد و هم آنها را از درون، کنترل عقیدتی ­کند. بر این اساس، شهر ایرانی-اسلامی، یک میدان شعوری منطبق بر میدان کالبدی است که مفاهیم قدسی با پالس بالا در آن انعکاس می­یابند. با تدوین اصول و ضرورت های شهر-فرهنگ، و پیاده کردن طرح اجرایی آن در شهر خوی، به نحوه­ی عملیاتی­شدن آن نیز پرداخته شد.

 

 

کلمات کلیدی: شهر ایرانی-اسلامی، هویت شهری، میدان شعوری، انتشارآگاهی، شهر خوی.

 

۱-۱-­ مقدمه

 

اولین فصل پایان ­نامه، به کلیات تحقیق اختصاص می­یابد. در این فصل، ابتدا به بیان مساله­ی تحقیق پرداخته می­شود. موضوعی که در دستور کار قرار دارد و اهمیت و ضرورت پرداختن به این مساله به صورت اجمالی شرح داده می­شود و در ارتباط با مسائل یاد شده، سوالاتی طرح می­شود که با فرضیه­سازی در ادامه­ی روند، در پی پاسخ­گویی به مسائل طرح­شده خواهیم بود. از مهمترین بخش­های این فصل، پرداختن به پیشینه­ی تحقیق و بررسی پژوهش­هایی است که محققان قبلی در زمینه­ موضوعات مربوط به عنوان پایان ­نامه­ی حاضر انجام داده­اند. پس از پرداختن به روش تحقیق در روال حاضر، پرداختن به مسائل و مشکلات عمده در مسیر انجام پژوهش، پایان­بخش مباحث فصل اول خواهد بود.

 

۱-۲-­ بیان مسأله

 

ظهور اسلام در شبه جزیره­ی عربستان در نیمه­ی قرن هفتم میلادی در محیطی عمدتا غیر شهری و زیر سلطه­ی قدرت­های پراکنده­ی قومی و سنت­های رایج زیست کوچندگی به وقوع پیوست (فکوهی،۷۴:۱۳۸۳ و ۷۵). سقوط ساسانیان در سال ۶۴۱ میلادی در نبرد قادسیه قطعی شد (همان، ص ۳۷۱). هنگامی که اسلام امپراتوری­های روم­شرقی و ایران را می­گشاید، شهرنشینی و شهرگرایی در مناطق تحت سلطه­ی این دو امپراتوری کاملا مشهود است و نظام شهری و شبکه­ی سراسری شهرها از عوامل پایه­ای نظام سیاسی دولتهای ساسانی و رومی است (حبیبی، ۳۷:۱۳۸۷). شکل­ گیری شهر و یا هر مجتمع زیستی عمدتا متاثر و منبعث از عوامل متعددی است که یکی از بنیادی­ترین آنها، جهان­بینی و تفکر انسانهایی است که آنرا برای زیستن خویش می­سازند. شهرها و محیط­زیست مسلمین نیز از این قاعده مثتثنی نیست و در فرایند شکل­ گیری آنها تفکر و جهان­بینی توحیدی اسلام تاثیری بنیادین داشته است (نقی زاده، ۶۶:۱۳۸۹).

 

اهمیت اسلام در فرایند شکل­ گیری شهرهای اسلامی از موضوعات بحث برانگیز در مطالعات مربوط به شهرهای اسلامی است (پوراحمد و موسوی، ۳:۱۳۸۹). ایدئولوژی اسلام هم در دگرگونی شهرهای پیشین موثر افتاد و هم موجب برپایی و رشد شهرهای جدید با ساختار کالبدی مخصوص به خود شد (احد نژاد روشتی و همکاران، ۱۲۲:۱۳۹۲). واژه­ی شهر اسلامی در واقع اشاره به شهرهای مناطق خاورمیانه و شمال آفریقا دارد. شرق­شناسان فرانسوی اولین نویسندگانی بودند که اصطلاح شهر اسلامی را بکار گرفتند و این شهرها را در گروه خاصی دسته­بندی کردند (فلاحت، ۳۵:۱۳۹۰). ولی هنوز بیان جامع و منسجمی از مفهوم آن وجود ندارد (همان، ص ۴۴). شهرنشینی در ایران هم نتیجه­ی تحولات تاریخی دوران اشکانی و ساسانی شکل مشخص به خود گرفت، نقش مهمی در روند تمدن ایران داشته است (رضوی، ۲:۱۳۸۸). گسترش نظامی اسلام از اواخر قرن ۷ میلادی و ورود آن به منطقه­ی خاورمیانه و بویژه ایران و هند، پیوندی میان تمدن اسلامی و تمدن ساسانی بوجود آورد (فکوهی، ۷۵:۱۳۸۳) و به همین دلیل در احداث شهرها در تمدن اسلامی، بی­شک سنت­های بومی و خصلت­های شهرهای پیش از اسلام تاثیرات قابل توجهی بخصوص در سرزمین­های شرقی خلافت اسلامی از خود بجای گذاشته ا­ست (حکیم، ۲۲:۱۳۸۱).

 

از مسائلی که در شهرهای امروزی مورد توجه قرار گرفته، بحران هویت و پایین بودن سطح کیفی زندگی شهروندان است (کاشی و بنیادی، ۴۴:۱۳۹۲). یکی از مهم ترین بحران های جامعه مدرن و نیز جوامع در حال گذار، بحران هویت است. بنابراین بحران هویت به عنوان یکی از مهم ترین بحران های جوامع معاصر به خصوص جوامع جهان سوم شناخته می شود (میرساردو و همکاران، ۷۸:۱۳۸۷). وقوع انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ شمسی و استقرار نظام جمهوری اسلامی در کشور، انتظار بروز تغییرات بنیادینی در بخش­های مختلف فرهنگی را نزد اکثریت فعالان این عرصه ایجاد نموده است. این تغییرات به تدریج وارد عرصه­های کالبدی گردید و تمنای بازیابی هویت بومی و به عبارت دیگر معماری و شهرسازی ایرانی-اسلامی را در میان مردم، حرفه­مندان و مسئولین در سالهای پس از انقلاب به تدریج بوجود آورد (قالیباف، ۱۵۱:۱۳۹۰) و در پی یافتن بنیانهایی شدند تا شهر کنونی را با معیارهایی منتج از فرهنگ و تمدن ایرانی-­اسلامی بازسازی نمایند. چرا که تحولاتی که از دهه­ی ۱۳۰۰ در ایران آغاز شد سبب آغاز و سپس توسعه­ی روند شهرنشینی شد و ضمن گذار از مراحل مختلف بالاخره به مرحله­ی شهرنشینی سریع معاصر رسید. فروپاشی روابط سنتی در جامعه و جایگزینی هرچند ناقص روابط سرمایه­داری از مهمترین عوامل شهرنشینی در دهه­های اخیر بوده است (حسامیان و دیگران، ۱۵:۱۳۷۷). بطور کلی از مهمترین ویژگی بسط روابط سرمایه­داری در ایران آن است که این بسط تحت لوای مدرنیزاسیون صورت گرفته است (همان، ۲۶). دوره­ی پهلوی اول (۱۳۰۴ تا ۱۳۲۰) منشا کلیه­ی تحولات اقتصادی-اجتماعی قرن حاضر تلقی می­شود. شروع تحولات شهرسازی و شهرنشینی به مفهوم جدی آن نیز تا حدود زیادی مربوط به این دوره است (سعیدی رضوانی،۱۳۷۱، به نقل از آنامراد نژاد، ۷۲:۱۳۹۰). مهمترین تغییرات کالبدی مربوط به پیدایش خیابانها و میادین جدید و تعریض خیابانهای قدیمی بود. تحولی که اساسی­ترین نقش را در دگرگونی سیمای شهر ایفا کرد. الگوی رایج خیابان­کشی در این دوران ایجاد خیابانهای عمود بر هم است (همان، ۷۲). یکی از ویژگی­های مدرنیته، گسست و انقطاع آشکار عصر مدرن با دوران پیش از آن است. در حقیقت شهر در مفهوم جدید خود در دوران مدرن شکل گرفته و پیش از آن عملکرد و شرایط کالبد و محتوای شهر، تفاوتی آشکار داشته است (جابری مقدم، ۵۳:۱۳۸۶).

 

 شهر به عنوان دستاورد حیات جمعی انسان سهم زیادی در روند تکاملی تمدن او داشته است (رضوی، ۲:۱۳۸۸) اما با الگوی وارداتی برنامه ­ریزی شهری، بسیاری از ساختارهای فضایی شهر کهن اسلامی که در سرزمین ایران استقرار یافته بودند دچار دگرگونی شدند (زنگانه و همکاران، ۳۶:۱۳۹۱). معابر شهر سنتی پیاده محور بوده و برای عبور پیاده، چارپایان و گاری با نظم فضایی و سلسله مراتبی خاص خود شکل گرفته بودند و تمدن مدرن با ماشین­آلات بزرگ و تحت عملکرد اقتصاد سرمایه­داری که به فضایی جهت گردش کالا نیاز داشت، احداث خیابان امری لازم بود. در حال حاضر شهرهای سنتی ایرانی با گسترش فیزیکی خود و ادغام ایران در فرایند جهانی­شدن در دوره­ی پهلوی، با چالش­های فراوانی روربه­رو هستند. افزایش جمعیت، مهاجرتهای روستا به شهری، انواع آلودگی ها، کمبود فضای سبز، انباشت ترافیکی و. در حال حاضر مسئولین برای رفع مشکلات شهرها، دنبال بنیانی برای شهرسازی ایرانی-اسلامی هستند. در عصر صفوی گونه­ای متمایز از شهرسازی رایج شد که امروزه برای آن اصولی مترتب ساخته و نظریاتی در خصوص شیوه و فلسفه­ی شهرسازی آن ارائه داده­اند و از آن با عنوان مکتب شهرسازی اصفهان نام می­برند. نمود شهرسازی صفوی در اصفهان از بطن معماری اسلامی بیرون آمده است. شهرسازی اسلامی بنیان مدونی در تمدن اسلامی نیافت و در کل هم در تمدن اسلامی تلاش مستمری که برای ساخت شهرهای جدید وجود داشته باشد ایجاد نشد و متعاقب آن شهرسازی اسلامی هم اصول مدون و اسلوبی خاص به خود نگرفت. بر خلاف شهرسازی، معماری اسلامی از همان دهه­های اولیه مورد امعان نظر قرار گرفته و رشدی بیشتر داشته است و به صورت نمادین با اسلوب معین به طراحی ابنیه پرداخته می­شد. نمادگرایی در معماری اسلامی از شاخصه­های اصلی آن است و در آن پیچیدگی بیشتری دارد و به دلیل موجود نبودن منابع نوشتاری پشتیبان­کننده دارای مشکلات خاص خود است (هیلنبراند، ۵۳:۱۳۷۷). شیخ بهایی و مولانا علی اکبر اصفهانی که شهرسازی در اصفهان و نقش­جهان ساخته و پرداخته­ی آنان است (حبیبی، ۱۳۸۷: ۹۵) در­باره­ی بنیان فلسفی و اصول معماری و شهرسازی در اصفهان منابع نوشتاری بر جای نگذاشته اند. در معماری نمادین نقش­جهان حاکمیت فلسفه و عرفان اسلامی موج می­زند (جابری مقدم، ۲۷۸:۱۳۸۶) و هنوز هم اصول معماری و شهرسازی در مکتب اصفهان به صورت یک راز باقی مانده است. هویت ایرانی با ویژگی اسلامی پیوندی ناگسستنی دارد و با توجه به جمیع مسائل یاد شده، تلاش ما بر این است تا از فرهنگ و تمدن ایرانی-اسلامی و با بهره گرفتن از نظریات و مکاتب اجتماعی و شهرسازی­ای که تاکنون مطرح شده ­اند، استفاده کرده و یک چارچوب نظری و عملی برای شهرسازی ایرانی-­اسلامی تدوین نماییم تا بتوانیم در پرتو آن به بازیابی هویت شهرهای کشور پرداخته و در جهت رفع مشکلات شهری گام برداریم. ایده­ی “شهر-­فرهنگ” را در این راستا ارائه خواهیم نمود. شهر-­فرهنگ نگرشی تکاملی به تاریخ شهرنشینی و شهرسازی است که معتقد است شهر در طی دوران مختلف، از شهر-­دژها و شهر-­معبد­های دوران باستان تا دولت-­شهرهای سومری و شهر-قدرت های یونانی و .دوران تکامل خود را طی نموده و نهایی­ترین فرمی که به خود می­گیرد شهر-فرهنگ می­باشد. سعی بر این خواهد بود چارچوب نظری ایده­ی شهر-فرهنگ با اصول کلی انعطاف­پذیر، توان کاربرد در تمامی شهرها در پهنه­ی گسترده­ی سرزمین اسلامی ایران را دارا باشد و قادر باشد هم به سامان­دهی شهرهای آسیب دیده از روند مدرنیزاسیون و تاثیرات امواج بعدی ناشی از آن بپردازد و هم چارچوبی برای ساخت نوشهرها و شهرک­های جدید ارائه نماید. به دلیل گستردگی مبحث، تنها به بخش مربوط به ساماندهی شهرهای موجود پرداخته و بخش مباحث مربوط به نوشهرسازی را به فرصتی دیگر موکول می­نماییم. ایده­ی شهر-فرهنگ مبتنی بر بنیانهای فلسفی نوینی بوده و بر چند مبنای تئوریک استوار است که بیشتر با بازخوانی مفاهیم فلسفی و عرفانی مستتر در فرهنگ ایرانی-اسلامی به دست آمده­اند؛ مفاهیم نوینی که ریشه در تاریخ دارند و با بروز رسانی آنها بر آن خواهیم بود تا در مسیر کاستن از مشکلات شهرنشینی و شهرسازی کشور در حد توان گام برداریم. دور نمای کاری ما در این روال بر این محور استوار است که در شهر ایرانی-اسلامی، برای هویت بخشی اسلامی به شهرها به غیر از اینکه مکانهای عمومی را با اسامی مقدس و مفاهیم والای اسلامی و عرفانی نام­گذاری کنیم می­توانیم اقدامات بنیانی و محکم­تری برای این هدف بکار ببریم و در شهرسازی خود طریقتی برگزینیم که به صورت نمادین بازتابی از مفاهیم مقدس و الهی را داشته باشند.

 

۱-۳-­ سوالات تحقیق

 

۱-۳-۱-­ آیا ایده شهر-فرهنگ می ­تواند شهر ایرانی-اسلامی را پایدار کند؟

 

۱-۳-۲-­ چگونه می­توان ایده شهر-فرهنگ را در شهر ایرانی  (خوی) تقویت کرد؟

 

 ۱-۴-­ پیشینه­ی تحقیق: 

 

بررسی منابع تا حد امکان، نشان می­دهد که تاکنون در خصوص تدوین چارچوبی کلی برای برنامه ­ریزی و شهرسازی اسلامی از سوی نظریه­پردازان و صاحب­نظران ذی­ربط انجام نگرفته است. تحقیقات انجام­شده و نظریات ارائه شده در خصوص شهرنشینی و شهرسازی اسلامی یا ایرانی-­اسلامی صرفا در خصوص وضع این امر در طول دوران اسلامی و در متن تمدن اسلامی است و یا به تحلیل کالبدی و فضایی از شهرهای موجود فعلی در سرزمین های اسلامی پرداخته شده است. منبعی یافته نشد که نشانگر تلاش برای ایجاد و تدوین یک چارچوب نظری و عملی برای ساختن شهری ایرانی-­اسلامی یا برنامه ریزی شهرهای اسلامی در دوره­ی معاصر و منطبق با شرایط جامعه­ی مدرن باشد؛ به گونه­ای که بتواند هم ویژگی اسلامی داشته باشد و هم بتواند به اقتضاعات جامعه­ی مدرن کنونی پاسخ­گو باشد. در هر صورت گزیده­هایی از نتایج تحقیقات انجام شده در خصوص شهر و شهرسازی اسلامی و ایرانی-­اسلامی در ذیل ارائه می­گردد.

 

­ زنگانه و همکاران (۱۳۹۱) در مقاله­ای با عنوان ” بازشناسی هویت کالبدی در شهرهای اسلامی” به دنبال شناخت مشخصه­های هویت کالبدی شهرتاریخی و سنتی اسلامی (مسجد، بازار و محله) در شهر ری است و می­نویسند که: این مقاله سعی دارد به الگوی متداول ازعناصر شهر اسلامی دست یافته و کارکرد آنها را تبیین نماید. ایشان با روش تحقیق توصیفی-تحلیلی در تلاشند تا به این سوال پاسخ دهند که آیا می­توان شهر ری را به لحاظ مشخصه­های کالبدی به عنوان شهری با هویت اسلامی شناخت؟ در پایان به این نتیجه می­رسند که شهر ری در طول تاریخ تحول خود کارکردهای شهر اسلامی را به عنوان مرکز سیاسی، مذهبی و اداری از خود نشان داده است. در زمان کنونی نیز همین کارکردها را با چهره­های امروزین بازتاب میدهد. همچنین نتایج نشان می­دهد که مشخصه­های کالبدی شهر اسلامی در شهر ری قابل بازشناسی هستند و شهر ری در سرزمین ایران هویت یک شهر اسلامی را از نظر عناصر کالبدی داراست و کارکردهای لازم را ارائه می­دهد.