شهر و شهرنشینی در دوره سامانیان
فصل یکم: پیشینۀ ساخت و تکوین شهر در ایران………………………………………..۵۹
۱٫ سپیده‌دم شهرنشینی در ایران………………………………………………………..۵۹
۲٫ تجربۀ پیش آریایی ساخت شهر در تمدن عیلام…………………………………….۶۷
۳٫ هگمتانه، خاستگاه مادها در گذر از ده نشینی به شهرنشینی…………………۶۹
۴٫ تلاقی تمدن‌ها در شهرسازی دورۀ هخامنشیان………………………………………۷۲
۵٫ پولیس‌ها (دولت شهرهای) یونانی در ایران…………………………………………..۷۵
۶٫ گِرد شهرهای پارتی……………………………………………………………………..۸۰
۷٫ شهر و شهرنشینی در دوره ساسانیان……………………………………………..۸۷
۸٫ تداوم و تحول شهر و شهرنشینی در سده‌های نخستین اسلامی………………….۹۲
فصل دوم: عناصر کالبدی در شهرهای ایران با تأکید بر دوره سامانیان………………۱۰۳
۱٫ ارگ /کهندژ……………………………………………………………………………..۱۰۴
پیشینه نام…………………………………………………………………………………۱۰۴
مکان‌یابی و ساختار ارگ در قلمرو جغرافیایی ایران………………………………….۱۰۸
ارگ در ایران باستان ……………………………………………………………………….۱۲۰
ارگ در دوره اسلامی……………………………………………………………………….۱۲۶
کهندژ در شهرهای عصر سامانی…………………………………………………………۱۳۰
۲٫ شارستان و ربض (بیرونی)……………………………………………………………….۱۳۶
مفهوم شارستان و ربض در ایران……………………………………………………….۱۳۶
شارستان و ربض در دوره سامانیان……………………………………………………….۱۴۰
دروازه………………………………………………………………………………………..۱۴۱
کوی / محله………………………………………………………………………………..۱۴۴
مسجد……………………………………………………………………………………..۱۴۷
بازار………………………………………………………………………………………….۱۵۳
میدان……………………………………………………………………………………….۱۵۶
فصل سوم: مفهوم شهر در ایران با تأکید بر دورۀ سامانیان…………………………….۱۶۰
۱٫ درآمدی بر مفهوم شهر………………………………………………………………۱۶۰
۲٫ دستکرت………………………………………………………………………………..۱۶۳
۳٫ دیه/ ده……………………………………………………………………………………۱۶۶
۴٫ تسوک…………………………………………………………………………………….۱۷۴
۵٫ روستا/ روستاک/ رستاق……………………………………………………………….۱۷۵
۶٫ کوره……………………………………………………………………………………….۱۸۲
۷٫ قصبه / مصر………………………………………………………………………………۱۸۶
۸٫ استان……………………………………………………………………………………۱۹۰
۹٫ بازشناسی مفهوم شهر در ایران………………………………………………………..۱۹۹
بخش دوم: شهر و شهر نشینی در دوره سامانیان…………………………………….۲۱۰
فصل یکم: داد و ستد در شهرهای دوره سامانی………………………………………۲۱۱
۱٫ نقش شهرها در راه‌های تجاری- فرهنگی دوره سامانیان………………………….۲۱۳
۲٫ مبادلات پولی و سکه‌خانه‌های سامانیان……………………………………………۲۳۲
فصل دوم: شهر و شهرنشینی در خاستگاه سامانیان…………………………………۲۴۳
۱٫ شهر واحه‌های سغد……………………………………………………………………۲۴۳
۲٫ بازشناسی معنای شهر در سغد……………………………………………………..۲۴۵
۳٫ نقش رود سغد در ساخت شهرواحه‌ها……………………………………………۲۵۰
۴٫ پیشینۀ ساخت شهرواحه‌های سغد………………………………………………….۲۵۶
ساخت و خاستگاه اسطوره‌ای………………………………………………………….۲۵۶
کاوش‌های باستان‌شناختی……………………………………………………………..۲۶۰
۵٫ نقش تجاری شهرواحه‌های سغد…………………………………………………۲۶۳
۶٫کالبد شهرواحه‌ها…………………………………………………………………………۲۶۶
فصل سوم: بخارا نمونه‌ای از شهرسازی و شکوفایی شهرنشینی…………………۲۷۱
۱٫ خاستگاه شهر بخارا بر اساس پیشینۀ نام………………………………………….۲۷۱
بخارا: پیشینۀ شهرنشینی از آغاز تا دورۀ سامانیان…………………………………..۲۷۷
۲٫ پیشینۀ ساخت شهر…………………………………………………………………..۲۸۴
۳٫ شکل شناسی شهر در سه سدۀ نخست اسلامی………………………………..۲۸۷
۴٫ باروها و دروازه‌های بخارا………………………………………………………………..۲۹۱
بارو و دروازه‌های شارستان……………………………………………………………….۲۹۲
باروها و دروازه‌های ربض…………………………………………………………………..۲۹۷
۵٫ سازه‌های آبی و سازمان آبیاری در شهر بخارا…………………………………..۳۰۵
۶٫ کوی‌های شارستان…………………………………………………………………….۳۰۹
۷٫ بازار در کالبد شهرواحه‌های بخارا…………………………………………………….۳۱۲
بازارهای شهر بخارا…………………………………………………………………….۳۱۳
بازار طواویس…………………………………………………………………………..۳۱۶
نتیجه‌گیری…………………………………………………………………………………..۳۲۲
منابع و مآخذ…………………………………………………………………………………۳۲۶
چکیده:
دوره سامانیان از مهم‌ترین دوره‌های اثرگذار در گستره فرهنگ و تمدن ایران و شهرهای قلمرو حکومتی این دودمان، بستر شکوفایی عناصر گوناگون فرهنگی و تمدنی بوده‌اند. از دیگر سو، شرایط جغرافیایی و عوامل گوناگون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در ساخت و توسعۀ شهرها و شکوفایی شهرنشینی تأثیر داشته‌اند. از آنجا که شهرپژوهی بر پایه پیشینه تاریخی شهرها از مهم‌ترین مسائلی است که جامعه کنونی به آن نیازمند است و شهر و شهرنشینی در دورۀ سامانیان دوره‌ای تأثیرگذار را طی کرد، در این پایان‌نامه این موضوع مورد بازشناسی و تحلیل قرار گرفته است. در اینجا از نظر زمانی محدوده سده چهارم قمری (دهم میلادی) و از نظر مکانی قلمرو فرهنگی و تمدنی ایران با تأکید بر بخش‌های شرقی ایران (خراسان و ماوراءالنهر / خراسان بزرگ) را در بر می‌گیرد. از این رو مسئله اصلی که این پژوهش به آن می‌پردازد چنین است: پیشینه ساخت شهر و شهرنشینی در ایران و عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی(دهقانان، روستاها، ساختار اقتصاد شهری و… ) و اقدامات سامانیان تا چه اندازه در شکوفایی شهرها و شهرنشینی در دورۀ سامانیان تأثیر داشتند؟
این پژوهش بر اساس روش تحقیق تاریخی و مبتنی بر منابع جغرافیا‌نگاری و تاریخی انجام گرفته است. دستاوردهای این پژوهش عبارتند از: پژوهش دربارۀ شهرهای سامانی؛ بررسی عوامل گوناگون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی مؤثر در بالندگی شهرها در آن دوره؛ پژوهش دربارۀ شهرواحه‌های سغد و بازشناسی ساخت کالبدی شهر بخارا در دورۀ سامانیان. در این راستا شهر در آن دوره بر پایه پیشینه ساخت شهر و تأثیرگذاری دورۀ سامانیان در آن مورد بررسی قرار گرفته است.
پیشگفتار:
علاقه‌مندی به پیشینه تاریخی و بالندگی فرهنگ و تمدن ایران‌زمین در دوره‌های گوناگون، مسئله‌ای مهم و همیشگی است که نه تنها در این مرز و بوم بلکه در فراسوی مرزهای آن، هر پژوهنده‌ای را مشتاق مطالعه و تفحص در پیرامون آن می‌کند. در این میان، دوره سامانیان که از نام‌دارترین دوره‌های تأثیرگذار در فرهنگ و تمدن ایران است با اقبال بیش‌تری از سوی پژوهشگران روبرو بوده و هر کس از دیدگاهی به آن پرداخته است.
نگارنده در طی درس‌های تاریخ دوره میانه در محضر استاد محترم جناب آقای دکتر اللهیار خلعتبری، مدتی را به راهنمایی و پیشنهاد ایشان سرگرم تهیه طرحی بود برای پژوهش پیرامون موضوعی در راستای «تاریخ در ادبیات دوره سامانیان» که دستاورد اولیه آن ارائۀ چند جلسه بحث در پیرامون خردورزی در آن دوره بود. در همان زمان این پرسش همواره برای نگارنده مطرح بود که چرا سدۀ چهارم قمری که دوره تکوین زبان پارسی دری (نوین) است، بیش‌ترین سهم را در میان تمام سده‌های تاریخ ایران در تدوین آثاری در موضوع «المسالک و الممالک» و به تعبیری «البلدان» نویسی داشته است؟ این مسئله در مشورت با استاد محترم راهنما و البته در پی منتفی شدن موضوع پیشین، نگارنده را سرانجام مصمم به تدوین طرحی کرد در راستای پژوهش پیرامون شهر و شهرنشینی در دوره سامانیان که آنچه در پی می‌آید دستاورد این طرح است.
| برای دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت fumi.ir مراجعه نمایید. |
بدین سان، بایستی مراتب سپاس‌گزاری خود را از استاد محترم راهنما، جناب آقای دکتر اللهیار خلعتبری، که در طی دوره کارشناسی ارشد و دکتری بزرگترین مشوق اینجانب در راستای پژوهش پیرامون سامانیان بوده‌اند، اعلام دارم. ایشان علاوه بر راهنمایی‌های ارزنده علمی، اختصاص دادنِ بیش‌ترین وقتِ ممکن و بر عهده گرفتن این مسئولیت، همواره با علوّ طبع و مرام والای خویش، نگارنده را مورد الطاف خویش قرار دادند.
همچنین جناب آقای دکتر علی اصغر مصدق، استاد محترم مشاور، با متانت و گشاده‌رویی همیشگی، مشاورۀ این پایان‌نامه را به سان دوره کارشناسی ارشد پذیرفتند و پرسش‌های نگارنده را در روش تحقیق و ساماندهی این موضوع پاسخ گفتند. جناب آقای دکتر قباد منصور بخت، دیگر استاد محترم مشاور در این پایان‌نامه، نیز از زمان تدوین طرح تحقیق تا سرانجام یافتن آن، با مشورت‌های عالمانه خویش در راستای طرح مسئله، بررسی و بازشناسی مفاهیم کلیدی این موضوع و ساماندهی نهایی پایان‌نامه، همواره نگارنده را صمیمانه و صادقانه یاری کردند. بدین سان از این بزرگواران، مراتب سپاس‌گزاری و امتنان خویش را اعلام می‌دارم.
همچنین بایسته است تا سپاس‌گزاری خویش را از دیگر استادان محترم گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی که همواره با راهنمایی‌های عالمانه و محبت‌های بی‌شائبه، نگارنده را از مراهم خویش بهره‌مند ساخته‌اند، اعلام دارم. از آن میان از جناب آقای دکتر عطاءالله حسنی مدیر محترم گروه و جناب آقای دکتر کریم سلیمانی که داوری این پایان‌نامه را پذیرفتند و در طی دوره تحصیلی همواره یاریگر نگارنده بوده‌اند.
همچنین سپاس‌گزارم از جناب آقای دکتر حسین سلطان‌زاده، مدیر محترم گروه پژوهش هنر دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی، که از پیشگامان شهرپژوهی در ایران و آثار ایشان از مراجع مهم پژوهشی در زمینه تاریخ شهر و شهرنشینی به شمار می‌روند. ایشان ضمن پذیرفتن داوری این پایان‌نامه همواره در طی چند سال گذشته در این زمینه نگارنده را از راهنمایی‌های خویش بهره‌مند کردهاند. همچنین از جناب آقای دکتر شهرام یوسفی‌فر، عضو محترم هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، که علاوه بر راهنمایی نگارنده در این موضوع، از پایان‌نامه دکتری ایشان بهره فراوان بردم، مراتب سپاس‌گزاری خود را اعلام می‌کنم.
بایسته است از استادان محترم جناب آقای دکتر ناصر تکمیل همایون و جناب آقای دکتر محمد علی اکبری که همواره راهنما و مشوق نگارنده بوده‌اند، مراتب سپاس‌گزاری خود را اعلام کنم.
همچنین سپاس‌گزاری خود را از خانم دل‌آرا مردوخی، عضو محترم دفتر پژوهشهای فرهنگی، اعلام می‌دارم. حروف‌نگاری، نمونه‌خوانی و بازنگری این پایان‌نامه بر عهده ایشان بوده که با وسواس و دقت فراوان آن را به سامان رسانده‌اند.
بدیهی است که این رساله لغزش‌ها و نقص‌هایی دارد و کوشش می‌شود با راهنمایی‌های استادان ارجمند، رفع شوند. در پایان توفیق روزافزون و همیشگی این عزیزان را در راستای بالندگی فرهنگ و دانش در این مرز و بوم از درگاه ایزد منان خواستارم.
بخش مقدماتی: درآمدی بر روش تحقیق و منبع شناسی
۱- مدخل پژوهش
سامانیان در دوره‌ای بر بخش‌های وسیعی از شرق ایران حکمرانی داشتند که از نظر بالندگی فرهنگ و تمدن ایرانی _ اسلامی، دوره‌ای نام‌دار است. نقش این دودمان در عرصه سده چهارم قمری (دهم میلادی) از نظر تأثیرگذاری در روند تاریخ فرهنگ و تمدن ایران، چندان مهم است که دوره امارت آنان را با لقب‌هایی فراتر از دیگر دوره‌های تاریخی ایران و بر پایۀ اعتلای فرهنگ و تمدن، معرفی کردهاند: عصر «طلایی فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی»، «عصر زرین فرهنگ ایران» و «دورۀ رنسانس ایرانی- اسلامی».[۱] در این دوره دستاوردهای عصر انتقال زمینۀ بالندگی جنبه‌های گوناگون فرهنگی و تمدنی را فراهم آورد و بخش‌های شرقی ایران به عنوان خاستگاه و قلمرو سامانیان، بستر این جریانِ اثرگذار بود.
دربارۀ اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی دورۀ سامانیان، همچنین جغرافیای تاریخی و تاریخ محلی و جغرافیای تاریخی شهرهای ایران در آن دوره، تا کنون تأملات،
