پایان نامه : بررسی صور خیال در صحیفه سجادیه
عنوان :
بررسی صور خیال در صحیفه سجادیه
استاد راهنما :
دکتر مرتضی قائمی
استاد مشاور:
دکتر زهرا افضلی
۱۷ اردیبهشت ۱۳۹۳
(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)
|
چکیده
صحیفه سجادیه بعد از نهج البلاغه و قرآن کریم از گرانبهاترین و ارزشمندترین میراث فرهنگی اسلام و یکی از منابع معتبر و مستند دینی است که با محتوای غنی و تصاویر زیبا و نغمه ی دلنشین همواره مورد توجه بسیاری از بزرگان دانش قرا گرفته است. تصاویر ادبی بکار رفته در آن از خیال و ابتکاری بینظیر برخوردار است. دقت در انتخاب الفاظ و تعابیر، تازگی و طراوتی خاص به توصیفات آن حضرت بخشیده است و آن را از حالت رکود و ایستایی خارج نموده است. امام سجاد(ع) به شکل هنرمندانه از خیال استمداد گرفته و اندیشه ها و مفاهیم والا را در قالب الفاظ اندک و به صورت مؤثر و گیرا به مخاطب القا می کند. از مهمترین خصوصیات صور خیال بکار رفته، حیات و حرکت، استفاده از طبیعت زنده و پویایی است. حضرت با کلامی زیبا، در عین حال ساده و شیوا هر خواننده صاحب ذوقی را به وجد می آورد و هیچ گونه تکلفی در تصاویر احساس نمی شود بلکه تجربه ادبی و علمی امام سجاد(ع) به زیبایی هرچه تمام تر بیان داشته می شود. نکته مهم در تصاویر ادبی صحیفه سجادیه آن است که تصویر گری امام سجاد (ع) در خدمت انتقال پیام های انسانی و تربیت دینی مخاطب به کار گرفته شده است. پژوهش حاضر میکوشد صور خیال اعم از تشبیه، مجاز، استعاره و کنایه را در صحیفه سجادیه بررسی و تحلیل کند. |
| واژههای کلیدی: امام سجاد (ع)، صحیفه سجادیه، صور خیال. |
فهرست مطالب
عنوان صفحه فصل اول: کلیات پژوهش
۱-۱- مقدمه ۳
۱-۲- بیان مسأله. ۵
۱-۳- سابقه و ضرورت پژوهش ۶
۱-۴- اهداف پژوهش ۶
۱-۵- فرضیه های پژوهش. ۷
۱-۶- روش تحقیق ۷
فصل دوم: امام سجاد(ع) و صحیفه سجادیه
۲-۱- ویژگی های فردی امام سجاد (ع). ۱۱
۲-۱-۱- ولادت امام سجاد (ع) ۱۱
۲-۱-۲- کنیه و نسب امام سجاد (ع) ۱۱
۲-۱-۳- لقب های امام سجاد (ع) ۱۱
۲-۲- ویژگی های اخلاقی و عبادی امام سجاد(ع). ۱۲
۲-۲-۱- بخشش امام سجاد (ع) . ۱۲
۲-۲-۲- عبادت و بندگی . ۱۳
۲-۲-۳- مقام علمی امام سجاد (ع) . ۱۴
۲-۳- اوضاع سیاسی و اجتماعی دوران امام سجاد (ع). ۱۵
۲-۳-۱- رفتار امام سجاد (ع) با جنبش حره ۱۷
۲-۴- شهادت امام سجاد (ع) . ۱۹
۲-۵- صحیفه سجادیه. ۱۹
۲-۵-۱- ابعاد صحیفه سجادیه ۲۰
۲-۵-۲- هدف و درون مایه صحیفه سجادیه ۲۱
فصل سوم: تصویر ، خیال و تخیل
۳-۱- تصویر ۲۵
۳-۱-۱- تعریف لغوی تصویر ۲۵
فهرست مطالب
عنوان صفحه
۳-۱-۲- تصویر در اصطلاح ادبی ۲۵
۳-۲ – خیال. ۲۷
۳-۲-۱- تعریف لغوی خیال . ۲۷
۳-۲-۲- خیال در اصطلاح ادبی . ۲۷
۳-۳- تخیل . ۲۹
۳-۳-۱ – تعریف لغوی تخیل ۲۹
۳-۳-۲- تخیل در اصطلاح ادبی ۲۹
فصل چهارم:بررسی صور خیال در صحیفه سجادیه(تشبیه، مجاز ،استعاره و کنایه)
۴-۱- تشبیه ۳۳
۴-۱-۱- بلاغت تشبیه. ۳۴
۴-۱-۲- تشبیه در صحیفه سجادیه ۳۵
۴-۲- مجاز ۵۰
۴-۲-۱- بلاغت مجاز. ۵۱
۴-۲-۲- مجاز مرسل ۵۲
۴-۲-۳- مجاز مرسل در صحیفه سجادیه ۵۳
۴-۲-۴- مجاز عقلی. ۵۶
۴-۲-۵- مجاز عقلی در صحیفه سجادیه. ۵۷
۴-۳- استعاره. ۵۹
۴-۳-۱- بلاغت استعاره ۶۰
۴-۳-۲- استعاره در صحیفه سجادیه ۶۲
۴-۴- کنایه. ۸۳
۴-۴-۱- بلاغت کنایه ۸۴
۴-۴-۲- کنایه در صحیفه سجادیه . ۸۵
فصل پنجم :یافته های پژوهش
۵-۱- یافته های پژوهش. ۱۰۱
منابع و مآخذ ۱۰۷
- مقدمه:
«الحَمدُاللهِ رَبِّ العَالَمین؛ وَ الصَلاهُ وَ السَلامُ عَلی مُحَمَّد وَ آلِه الطَاهِرین»
در تاریخ بشریت، پیشوایان بزرگ الهی برای هدایت و رهایی انسان ها از چنگال ستم و تیره روزی به پا خاستند، خود سوختند و به دیگران روشنی بخشیدند و با گفتار و رفتار الهی خویش، چگونه زیستن را به آن ها آموختند. در پیشاپیش این دسته از پیشوایان، امامان اهل بیت (علیهم السلام ) قرار دارند که تاریخ زندگی آنان، برگ های زرینی را در تاریخ بشریت پدید آورده است و از جمله آن ها امام سجاد(ع) است. شیوه رفتار و گفتار ایشان برترین الگوی زندگی به شمار می آید. در حقیقت حضرت گنجینه ای سرشار از همه رشته های علوم الهی اند و سخنگو و مفسر آیات قرآن به شمار می روند. از امام سجاد(ع) آثار ارزشمند و گرانقدری به یادگار مانده است. صحیفه سجادیه از مشهورترین این آثار می باشد که از افتخارات شیعه به حساب می رود و مهمترین سخنان حضرت را در امور گوناگون به شکل دعا بیان می دارد. این اثر جاودانه مشتمل بر پنجاه و چهار دعاست و دربرگیرنده معارف عظیم بشری در همه شوون زندگی است، به گونه ای که راه سعادت را در پیش روی بشریت می گشاید. «این دعا‌ها با فصاحت و بلاغت بسیار عجیب و مضامین بسیار عالی بیان شده‌اند که در حد اعجاز است و خود موید نسبت این دعا‌ها به امام سجاد (ع) است؛ زیرا این گونه جواهر معنوی جز در معادن حکمت اهل بیت نبوت یافت نمی‌شود، علاوه بر آن دعا‌ها و مناجات‌های دیگری نیز از حضرت نقل شده است که دارای معانی بلند و الفاظ زیبا و فصیح است». (عبداللهی، ۱۳۸۱: ۱۶ و ۱۷) این کتاب در بین عالمان و بزرگان به انجیل اهل بیت و زبور آل محمد(ص) ملقب گردیده و همانطور که انجیل و زبور داود دو کتاب آسمانی حاوی علوم و حکم بوده، صحیفه سجادیه نیز علوم و حکمی را دربردارد که جهانیان را به سعادت و نیکبختی می‌رساند. هرکس از روی اخلاص و با نیت پاک، دعایی از دعاهای آن را بخواند و در فهم معانی آن اندیشه کند، نور الهی در دل او تابیده و برای سعادت دنیا و آخرت قدم می‌گذارد. این کتاب را به اخت القرآن وصف نموده اند و نهج‌‌البلاغه را اخ القرآن گویند. (فیض الاسلام، ۱۳۷۵ :۳ )
از آن جایی که امام سجاد(ع) در دوران اختناق و اوضاع ناگواری زندگی می‌کردند و نمی‌توانستند مطالب مورد نظرشان را آشکارا بیان کنند، از شیوه ی موعظه و دعا در این کتاب بهره برده اند. ( خامنه‌ای، ۱۳۶۱ :۳۴ ). امام سجاد (ع) کتاب صحیفه سجادیه را با به کارگیری صور خیال و بیان هنری زینت داده اند و بر اثرگذاری و جذابیت آن افزوده اند. صور خیال از عوامل مولد زیبایی است از همین رو به « ابزار انتقال و انعکاس جهان و هستی به دنیای زبانی و ادبیات، ابزار شبیهسازی می‌گویند که کارآمدترین این ابزارها تشبیه و استعاره است. هنرمندان با این ابزار از جهان بیرون و درون عکس و تصویر می‌گیرند لذا به این ابزار، صور خیال گفته اند. تشبیه و استعاره عنصر مشترک بین دو جزء را کشف می‌کند از اینرو با ایجاد پیوند میان پدیده‌ها، آن‌ها را به صورت خیالی قابل درک می‌سازند». ( شمیسا، ۳۲:۱۳۸۱ )
بهره گیری هنرمندانه از صور خیال، اثر و نفوذ کلام را دو چندان می کند به همین دلیل کلامی که از بیان هنری بهره بیشتری داشته باشد، ماندگاری، تاثیر و پویایی آن به مراتب بیشتر است. بی شک کلام امام سجاد(ع)در کنار معانی و مضامین عمیق، از این ویژگی بهره ای وافر برده است. بررسی صور خیال سبک و ارزش هنری اثر را روشن می‌سازد و میزان قدرت و نوآوری را مشخص می‌کند؛ لذا نگارنده بر آن است که به بررسی و تحلیل صور خیال بپردازد. پژوهش حاضر می کوشد تصاویر هنری به کار رفته در صحیفه سجادیه را شرح دهد و شامل پنج فصل می باشد که فصل اول در برگیرنده کلیات تحقیق شامل بیان مسأله، سابقه و ضرورت انجام پژوهش، اهداف، فرضیات و روش تحقیق می باشد. فصل دوم اختصاص به بررسی زندگانی امام سجاد (ع) دارد. در این فصل مطالب مختصری در مورد امام سجاد(ع) شامل تولد، لقب های حضرت، ویژگی های فردی امام(ع) و اوضاع و شرایط دوران ایشان ارائه می شود. فصل سوم در برگیرنده صور خیال است و به بیان تصویر و خیال و تعریف واژه های تصویر، خیال، تخیل، می پردازد و به ارزش و نقش آن ها اشاره می کند. در ادامه فصل چهارم که مهمترین فصل است، به تعریف انواع صور خیال از حیث لغوی و اصطلاحی می پردازد و بلاغت و کاربرد هر یک از تصاویر از جمله تشبیه، مجازمرسل، مجاز عقلی، استعاره و کنایه را بیان می کند، سپس صور خیال در صحیفه سجادیه را مورد تحلیل و بررسی قرار می دهد؛ تا زیبایی های بخش بسیار کوچکی از این مجموعه عظیم و گرانبها نمایانده شود. فصل پنجم به نتیجه گیری مباحث اختصاص دارد و در پایان منابع و مآخذ ذکر می شود. هر چند این تحقیق، خالی از اشتباه و نقص و کاستی نبوده؛ اما امیدوارم توانسته باشم گامی در عرصه ادبیات عربی و اشاعه فرهنگ دینی بردارم و در پایان امیدوارم که خداوند متعال تحقیق ناچیز این بنده حقیر را بپذیرد.
شایان ذکر است در تهیه و تدارک پژوهش از منابع متعدد و متنوعی استفاده شده است؛اما منبع اصلی، خود صحیفه سجادیه است و از موانع و مشکلات این تحقیق کمبود منابع و مراجع و آثار تخصصی در باب بلاغت و شیوه ی سخنوری امام سجاد(ع) است که مورد غفلت پژوهشگران واقع شده است. هرچند به خاطر اهمیت و شهرت صحیفه شروح زیادی نوشته شده است ؛ولی در زمینه ادبی، آن چنان که باید، کاری صورت نگرفته است. غیر از اشارات پراکنده ای که در لا به لای شروح به تصاویر ادبی آن شده است و از آن جمله می توان به ریاض العارفین اثر محمد بن محمد دارابی اشاره کرد که برخی از تصاویر ادبی را، در لابه لای شرح تحلیل کرده است و نیز تلخیص ریاض السالکین نوشته علیخان حسنی حسینی مدنی شیرازی به برخی از تصاویر ادبی اشاره کرده است ؛ولی به صورت جدی به بررسی جنبه ادبی آن نپرداخته است. بنابراین ضروری می نمود، نگارنده به تحلیل و بررسی تصاویر ادبی بپردازد. گرچه این پژوهش نمی تواند حق مطلب را ادا کند.
« اللهم وفقنا لما تحب و ترضی »
۱-۲- بیان مسأله
خیال، عنصر اصلی اثر ادبی است و تصویری ساخته شده با کلمات و صور گوناگون مجاز و تشبیه ارکان اصلی خیال می باشند. خیال و تصویر حاصل نوعی تجربه است که اغلب با زمینه های عاطفی همراه است. صور خیال که از عوامل مولد زیبایی در اثر ادبی است، ظرفیت زبان را برای برانگیختن عاطفه افزایش می‌دهد و سبب می شود جهانی که ادیب و شاعر عرضه می کنند، با جهان واقعی تفاوت داشته باشد؛ زیرا باعث تکمیل اندیشه هنرمند و آفرینش اندیشهای نو میگردد و زبان را تازه و با طراوت می‌سازد و باعث ایجاد لذت میگردد. بررسی و تحلیل صور خیال در آثار ادبی، نتایج ارزشمندی دارد. شناخت ابتکارات و شگردهای خاص ادیب در نقل تجارب شاعرانه و بیان خلاق برای بهره مندی مخاطبان و نیز دستیابی به جنبههای زیبایی شناختی آثار، از جمله آن ها است. صحیفه سجادیه کتاب ادبی ارزشمندی در حوزه معارف شیعه است که در آن اندیشه های تربیتی امام سجاد(ع) به شیوه دعا ارائه شده است. با وجود شهرت این کتاب به ویژه در بلاغت و زبان زیبای ادبی، جنبهی ادبی و بلاغی آن کمتر مورد بررسی و تحقیق قرار گرفتهاست. بنابراین با بررسی تصاویر ادبی آن، میتوان زوایای پنهانی از زیباییهایش را آشکار ساخت. بررسی چگونگی کاربرد صنایع بیانی از جمله تشبیه، مجاز، استعاره و کنایه تا حد زیادی شگردهای امام سجاد(ع) را در تصویرسازیهای ادبی صحیفه سجادیه به نمایش می گذارد و به این ترتیب این اثر ادبی و فکری بیشتر قابل استفاده ی علاقمندان خواهد بود. با این تفاسیر پژوهش حاضر باید پاسخ جامعی برای سوالات ذیل به دست آورد.
